سر و سامان دادن به پرونده هسته ای ایران به شمول احیای برجام و حل و فصل اختلاف های پادمانی میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی فعلا از دستور کار فوری جامعه جهانی خارج شده است. تلاش های فشرده دولت دوازدهم در آخرین ماه های حضور در قدرت و پس از آن رایزنی های هیات جدید مذاکره کننده ایرانی برای احیای توافق هسته ای مصوب سال ۲۰۱۵ میلادی در چندسال گذشته از حضور جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده در کاخ سفید ره به جایی نبرد. برجام امروز در ایستگاه آخر که دیگر به سختی می توان از احیای کامل و بدون تغییر آن سخن گفت قرار گرفته است.
همزمان در محیط پیرامونی ایران دو جنگ اوکراین و غزه بر اراده سیاسی و اولویت های طرف های مذاکره کننده برای احیای برجام تاثیر گذاشت. ایران در جنگ اوکراین از سوی کشورهای غربی متهم به کمک تسلیحاتی به روسیه شد و فضای شکل گرفته پیرامون آن در کنار ناآرامی های داخلی ناشی از مرگ مهسا امینی در یکی از مراکز پلیس امنیت اخلاقی، غرب را برای هرگونه نزدیک شدن به توافق هسته ای با ایران محتاط کرد.
درست در بازه زمانی که گفته شد ایران و ایالات متحده در جریان گفت و گوهای غیرمستقیم در برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به یک تفاهم نانوشته سیاسی برای مدیریت و سپس کاهش تنش دست یافته اند و واشنگتن با انتقال وجه مورد مطالبه بلوکه شده ایران از کره جنوبی به قطر موافقت کرد، هفت اکتبر ۲۰۲۳ و عملیات طوفان الاقصی و پس از آن حمله بی امان اسرائیل به نوار غزه آغاز شد. هرچند که جمهوری اسلامی ایران و مقام های حماس و البته دبیر کل حزب الله لبنان در چند نوبت هرگونه دست داشتن تهران در برنامه ریزی و اجرای عملیات طوفان الاقصی را تکذیب کردند اما برای کشورهای غربی هم گروهی ایران و حماس در محور مقاومت و اشاره های هر دو به همکاری های تسلیحاتی و آموزشی در گذشته کافی بود تا ایران را هم بخشی از این عملیات دانسته و آن را به اهرم فشار جدیدی علیه تهران تبدیل کنند.
ایران و ایالات متحده هر دو به یک اندازه چه در موضع گیری های شفاهی و چه در کنش و واکنش های میدانی در منطقه تلاش خود را برای پرهیز از رویارویی مستقیم نظامی به کار بستند. اما احتیاط در عدم رویارویی نظامی به معنای عدم تشدید تنش میان دو طرف و حفظ توافق نانوشته قبلی برای کاهش تنش و سپس قرار گرفتن در مسیر مذاکراتی جدید برای احیای برجام یا توافقی مشابه آن نبوده و نیست.
جنس عملیات طوفان الاقصی در کنار قدرت نمایی گروه های مقاومت غیر دولتی از مقاومت عراق تا حوثی های یمن و واکنش های صریح بین المللی در سطح افکار عمومی که تا حدودی دولتمردان را هم وادار به همراهی با انتقاد از اسرائیل کرد، معادله ها و طبیعتا معامله های رسمی و غیررسمی پیش از هفت اکتبر در منطقه را دستخوش تحولات کرده است. امروز حتی اگر ایران و آمریکا به شکل غیر مستقیم برای گفت و گو درباره حل و فصل اختلاف های هسته ای و تحریمی به اتاق های جداگانه مذاکره در مسقط یا دوحه هم بازگردند دامنه موضوعات مورد بحث به علاوه امتیازهایی که باید داده و ستانده شود با سرفصل های روی میز پیش از هفت اکتبر ( پانزدهم مهرماه ) یکی نخواهد بود.
ایالات متحده در سال رقابت های انتخاباتی قرار گرفته و در چنین فضایی دولت جو بایدن حتی در صورت برخورداری از اراده سیاسی، امکان از سرگیری گفت و گوها با ایران برای رسیدن به یک توافق جدید را ندارد، در تهران هم احیای برجام که دولت ابراهیم رئیسی آن را یکی از اولویت های خود خوانده بود، از روی میز کنار گذاشته شده و حتی مقام های رسمی ترجیح می دهند در پاسخ به پرسش خبرنگاران به جملاتی کلی بسنده کنند. هیچکدام از دو طرف در تهران و واشنگتن ابتکاری برای خروج از این بن بست ندارند .
همزمان به نظر می رسد برای سایر بازیگران از آنها که در لندن، پاریس و برلین نشسته اند تا روسای کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس فعلا گزینه مطلوب مدیریت اوضاع پیرامون برنامه هسته ای ایران و عدم رفع تحریم های تحمیل شده بر تهران باشد.
در چنین شرایطی به نظر می رسد که فعلا تهران و واشنگتن پایبندی نسبی به دو بند از توافق نانوشته پیش از هفت اکتبر را حفظ کرده اند: ایران دامنه توسعه برنامه هسته ای خود را پایین تر از محدوده خطر نگاه دارد و واشنگتن علیرغم کارشکنی در برداشت ایران از حساب موجود در قطر، چشم خود را بر فروش بخشی از نفت ایران به کشورهای دوست مانند چین ببندد.
در حوزه هسته ای، جمهوری اسلامی ایران همچنان بخش قابل توجهی از ایرادگیری های آژانس بین المللی انرژی اتمی را بازی سیاسی می داند اما تلاش می کند همزمان با توسعه برنامه هسته ای فراتر از سطح تعهدات برجامی، غرب را نسبت به حرکت سریع تر به سمت آنچه آستانه تسلیحاتی شدن برنامه هسته ای ایران می خوانند ، حساس نکند. جمهوری اسلامی ایران بارها تاکید کرده که برنامه هسته ای این کشور ماهیت کاملا صلح آمیز دارد و تسلیحات هسته ای جایی در دکترین دفاعی ایران ندارد.
در این زمین بازی، ایران غنی سازی در سطح ۶۰ درصد خود را ادامه می دهد اما مراقب میزان مواد انباشته شده در این سطح که می تواند بهانه کافی برای به صدا درآوردن زنگ خطر را در اختیار آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار دهد، است. آنچه که رسانه های غربی در چند ساعت اخیر به اسم بخشی از مفاد گزارش سه ماهه جدید آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره برنامه هسته ای ایران منتشر کرده اند نیز در همین چارچوب قابل تفسیر و تحلیل است.
کاهش ذخایر اورانیوم ۶۰ درصد
براساس این گزارش، ذخایر اورانیوم ۶۰ درصد غنی‌شده ایران در مقایسه با سه ماه پیش ۶.۸ کیلوگرم کاهش یافته و به ۱۲۱.۵ کیلوگرم رسیده است.
بنا بر این گزارش ایران ۳۱.۸ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد را برای تولید ۹۷.۹ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی، رقیق کرده است.
طبق این گزارش، ذخایر اورانیوم غنی‌سازی شده ایران با ۱۰۳۸.۷ کیلوگرم افزایش اززمان گزارش قبلی به ۵۵۲۵.۵ کیلوگرم رسیده است. در بخشی از گزارش جدید آژانس آمده است که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران به ۲۷ برابر بیشتر از حد توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی موسوم به «برجام» رسیده است.
وال‌استریت ژورنال در گزارش پوششی درباره گزارش جدید آژانس بین المللی انرژی اتمی می نویسد که اگرچه ایران هنوز مواد کافی برای تولید سه بمب هسته‌ای را دارد اما با رقیق‌کردن بخشی از اورانیوم ۶۰ درصدی خود طی هفته‌های اخیر، برای نخستین بار از سال ۲۰۲۱ که اقدام به غنی‌سازی ۶۰ درصدی کرد، ذخایر اورانیوم با غنای بالا را کاهش داده است. مقامات آمریکایی می‌گویند، ایران به کمتر از دو هفته برای افزایش غنای اورانیوم ۶۰ درصدی خود به ٩۰ درصد یعنی سطح لازم برای تولید بمب هسته‌ای نیاز دارد. طبق تعریف آژانس، ایران به حداقل ۴۲ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۶۰ درصد برای تولید یک بمب هسته‌ای نیاز دارد.
«دویچه وله» در گزارشی درباره وضعیت برنامه هسته ای ایران می نویسد: در پایان سال گذشته، ایران به اندازه کافی اورانیوم ۶۰ درصد غنی‌شده (نزدیک به ۹۰ درصد برای ساخت بمب هسته‌ای) داشت تا به لحاظ تعریفی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارائه می‌دهد، در صورت غنی‌سازی بیشتر، سه بمب هسته‌ای تولید کند. این کشور همچنین دارای ذخایر اورانیوم غنی‌شده تا سطوح پایین‌تر است که در صورت تمایل می‌تواند سوخت کافی برای بمب‌های بیشتر تولید کند؛ ایران چنین قصدی را رد می‌کند؛ در مقابل اما قدرت‌های غربی می‌گویند، هیچ توجیه غیرنظامی برای چنین سطح بالایی از غنی‌سازی وجود ندارد. ایران سال گذشته میلادی غنی‌سازی اورانیوم خود را کاهش داد؛ اقدامی که به گفته دیپلمات‌ها احتمالاً نتیجه مذاکرات محرمانه واشنگتن و تهران بود که منجر به آزادی شهروندان آمریکایی زندانی در ایران شد. اما گزارش آژانس در ماه دسامبر نشان داد که ایران در نوامبر به روند کاهش سرعت غنی‌سازی خود پایان داد و به سرعت تولید پیشین بازگشت.
خبرگزاری رویترز هم به نقل یک دیپلمات ارشد که نامش فاش نشده درباره انگیزه احتمالی ایران از رقیق سازی بخشی از مواد ۶۰ درصد نوشته است: «شاید آنها نمی خواهند تنش‌ها (با غرب) را افزایش دهند. شاید با کسی توافق کرده‌اند. ما نمی‌دانیم.»
از اختلاف درباره بازرسان آژانس تا پرونده حل نشده ورامین و تورقوزآباد
جدا از مسائل مربوط به کیفیت و کمیت غنی سازی در ایران، سازمان انرژی اتمی و آژانس بین المللی انرژی اتمی در چندماه اخیر چالشی در حوزه صدور مجوز برای بازرسان آژانس هم داشته اند. رافائل گروسی، مدیر کل آژانس در چندماه اخیر ادعا کرده که ایران در ارائه همکاری‌های لازم در مورد موضوعات مختلف، مانند اجازه ورود به برخی از بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، قصور می‌کند.
گروسی در گفت و گویی که شهریور ماه سال جاری ( ۱۴۰۱) داشت، اخراج بازرسان آژانس از ایران را اقدامی «غیرسازنده» خواند و گفت روند مذاکره با تهران با سرعتی که باید پیش نمی‌رود. تهران روز ۲۶ شهریور مجوز فعالیت هشت بازرس آژانس با ملیت‌های «فرانسوی و آلمانی» را در ایران لغو کرد.
با این وجود شنیده های جماران حاکی از آن است که هرچند ایران مخالفت با حضور برخی از بازرسان آژانس در ایران را به دلیل احتیاط های امنیتی و اطلاعاتی و طبق ماده ۱۰ موافقتنامه با آژانس مجاز می داند، اما همزمان با لغو مجوز هشت بازرس در همین بازه زمانی به چهارده بازرس دیگر مجوز دسترسی داده است.
به گزارش «آسوشییتدپرس»، در گزارش دوم، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که دولت ایران به درخواست ها درباره منشأ و مکان فعلی ذرات اورانیوم یافت شده در دو مکان ورامین و تورقوزآباد پاسخ قانع کننده نداده است. براساس این گزارش ، توضیحات ایران درباره منشا ذرات اورانیوم یافته شده در مکان دیگری به نام مریوان منجر به حل این اختلاف میان دو طرف شد.
در بخش های دیگری از گزارش دوره ای آژانس که به رسانه ها درز پیدا کرده آمده است که اختلاف در محاسبه مواد هسته‌ای در تاسیسات تبدیل اورانیوم برطرف شده است.
در بخش های دیگری از گزارش آژانس درباره افزایش توانایی‌های فنی تهران برای تولید سلاح‌های هسته‌ای ابراز نگرانی شده است. گزارش آژانس همچنین ادعا کرده که اظهارات مطرح‌شده درباره توانمندی‌های فنی ایران برای تولید سلاح‌های هسته‌ای، «نگرانی‌های مدیر کل آژانس را درباره درست و کامل بودن اعلامیه‌های پادمانی ایران افزایش می‌دهد.»
رافائل گروسی روز اول اسفند گفته بود که قصد دارد ماه آینده برای اولین بار طی یک سال اخیر به ایران سفر کند. یک روز بعد، محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، برنامه سفر مقام آژانس را تایید نکرد و گفت: «سفر ایشان در برنامه ما هم قرار دارد. اما بعید است در اسفندماه باشد.»
واکنش آمریکا: نگران توسعه برنامه هسته ای ایران هستیم
سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا به سوالی درباره انتشار گزارش جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره ایران پاسخ داد. بر اساس ترجمه ایسنا، متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در پاسخ به سوالی درباره ادعای خبرگزاری رویترز درباره رویت گزارش جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه هسته‌ای ایران، مبنی بر این که چه واکنشی به کاهش سطح «اورانیوم نزدیک به سطح بمب» ایران دارد که در این گزارش به آن اشاره شده، گفت: تا جایی که می‌دانم، این گزارش هنوز علنی نشده است و من درباره گزارشی که هنوز منتشر نشده، نظری نمی‌دهم.
میلر در بخشی از این نشست خبری که مشروح آن در وبگاه وزارت امور خارجه آمریکا منتشر شده، گفت: اما ما همچنان نگرانی‌هایی جدی درباره تداوم گسترش برنامه هسته‌ای ایران، از جمله تولید مداوم اورانیوم با خلوص بالا داریم که هیچ دلیل غیرنظامی موثقی ندارد.
ذخایر هسته ای پرسر و صدای تهران
خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارشی درباره گزارش جدید آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره برنامه هسته ای ایران به نقل از اریک بروئر، کارشناس مسائل هسته ای مستقر در واشنگتن، نوشت که ایران به طور بالقوه می تواند چندین بمب هسته ای بسازد . این کارشناس با توجه به ذخایر مواد غنی شده ایران از ۲۰ تا ۶۰ درصد می گوید : وقتی این ذخایر را در نظر میگیریم می بینیم که ایران مواد کافی برای تولید چندین بمب را در اختیار دارد. ایران تنها به چند هفته برای تولید این مواد با درجه مورد نیاز تسلیحات احتیاج دارد، اما احتمالاً به مدت طولانی تری – یک سال یا بیشتر – برای ساخت بمب واقعی که بتواند تحویل دهد، نیاز خواهد داشت.
شورای حکام ۳۵ عضوی آژانس پیش از این ایران را به دلیل عدم همکاری کامل با آژانس مورد انتقاد قرار داده بود. هنوز مشخص نیست که آیا این سناریو در جلسه هفته آینده در وین تکرار خواهد شد یا خیر. این گزارش های محرمانه در بحبوحه تشدید تنش ها بین ایالات متحده و ایران منتشر شده است.
