به گزارش جماران؛ اوکراین برای مدت طولانی نقش مهمی را در نظم امنیتی جهانی ایفا کرده است، اما گاهی اوقات نادیده گرفته می‌شود. امروز، این کشور در خط مقدم یک رقابت مجدد قدرت‌های بزرگ قرار دارد که بسیاری از تحلیلگران معتقداند این رقابت در دهه‌های آینده بر روابط بین‌الملل مسلط خواهد شد.
تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ تشدید چشمگیر درگیری هشت سالهای بود که با الحاق کریمه به روسیه آغاز شد و نقطه عطفی تاریخی برای امنیت اروپا بود. یک سال پس از آغاز جنگ، بسیاری از تحلیلگران سیاست خارجی، جنگ را یک اشتباه بزرگ استراتژیک از سوی ولادیمیر پوتین؛ رییس جمهوری روسیه دانستند.
بسیاری از ناظران چشم‌انداز کمی برای یک راه‌حل دیپلماتیک در ماه‌های آینده می‌بینند و در عوض احتمال تشدید تنش خطرناک را که می‌تواند شامل استفاده روسیه از سلاح هسته‌ای باشد، تصدیق می‌کنند. این جنگ تلاش اوکراین را برای پیوستن به بلوک‌های سیاسی غربی، از جمله اتحادیه اروپا و ناتو تسریع کرده است.
اوکراین نقطه اشتعال ژئوپلیتیک
اوکراین عنوان بزرگ‌ترین کشور اروپا (به استثنای روسیه) با مساحت بیشتر از ۶۰۰ هزار کیلومتر مربع و جمعیت ۴۴ میلیونی (بر اساس سرشماری سال ۲۰۲۱) که به شکل جمهوری نیمه ریاستی حکومت می‌شود و تولید ناخالص ملی آن ۲۰۰ میلیارد دلار (۲۰۲۱)و سرانه تولید ناخالص داخلی آن ۴۸۳۶ دلار است.
این کشور، سنگ بنای اتحاد جماهیر شوروی و رقیب اصلی ایالات متحده در طول جنگ سرد بود. این کشور دومین جمهوری پرجمعیت و قدرتمند از پانزده جمهوری شوروی بود که بخش عمده‌ای از تولیدات کشاورزی، صنایع دفاعی و ارتش اتحادیه، از جمله ناوگان دریای سیاه و برخی از زرادخانه‌های هسته‌ای را در خود جای داده بود.
در سه دهه استقلال اخیر، اوکراین به دنبال ایجاد مسیر خود به عنوان یک کشور مستقل و در عین حال به دنبال همسویی بیشتر با نهادهای غربی از جمله اتحادیه اروپا و ناتو بوده است. با این حال، کیف تلاش کرد تا روابط خارجی خود را متعادل و اختلافات عمیق داخلی را کاهش دهد چراکه جمعیت ملی‌گرا و اوکراینی‌زبان در بخش‌های غربی کشور عموما از ادغام بیشتر با اروپا حمایت می‌کردند، در حالی که جامعه عمدتا روسی‌زبان در شرق طرفدار روابط نزدیک‌تر با روسیه بود.
شرق اوکراین در سال ۲۰۱۴ زمانی که روسیه کریمه را ضمیمه کرد و شروع به تسلیح و حمایت از جدایی طلبان در منطقه دونباس در جنوب شرقی این کشور کرد، به میدان جنگ تبدیل شد. با تصرف کریمه توسط روسیه اولین بار پس از جنگ جهانی دوم بود که یک کشور اروپایی قلمرو دیگری را ضمیمه کرد. بیش از چهارده هزار نفر در نبردهای دونباس بین سال های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۱ کشته شدند.
سرانجام در فوریه ۲۰۲۲، روسیه با هدف سرنگونی دولت ولودیمیر زلنسکی که با غرب متحد شده بود، تهاجم تمام عیار خود به خاک اوکراین را آغاز کرد.
منافع گسترده روسیه در اوکراین چیست؟
روسیه پیوندهای عمیق فرهنگی، اقتصادی و سیاسی با اوکراین دارد و از بسیاری جهات اوکراین در هویت و دیدگاه روسیه برای خود در جهان نقش محوری دارد. کیف؛ پایتخت اوکراین، گاهی اوقات به عنوان «مادر شهرهای روسیه» شناخته می‌شود، که از نظر نفوذ فرهنگی با مسکو و سن‌پترزبورگ برابری دارد.
تقریبا هشت میلیون روس تا سال ۲۰۰۱ در اوکراین زندگی می‌کردند و اکثرا در جنوب و شرق
این کشور مستقر بودند که مسکو وظیفه حفاظت از این افراد را بهانه‌ای برای اقدامات خود در کریمه و دونباس در سال ۲۰۱۴ اعلام کرد.
زوال هژمونیک: پس از فروپاشی شوروی، بسیاری از سیاستمداران روسی استقلال اوکراین را یک اشتباه تاریخی و تهدیدی برای جایگاه روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ می‌دانستند. از دست دادن تسلط دائمی بر اوکراین و قرار دادن آن در مدار غرب، از نظر بسیاری به عنوان یک ضربه بزرگ به اعتبار بین‌المللی روسیه تلقی می‌شود. در سال ۲۰۲۲، پوتین تشدید جنگ با اوکراین را به عنوان بخشی از مبارزه گسترده‌تر علیه قدرت‌های غربی معرفی کرد که به گفته او قصد نابودی روسیه را دارند.
موقعیت راهبردی کریمه: در سال ۱۹۵۴ نیکیتا خروشچف؛ رهبر شوروی که خود اهل کریمه بود، این شبه جزیره را به اوکراین در جشن ۳۰۰ سالگی پیوستن اوکراین به روسیه اهدا کرد. با این حال، از زمان سقوط شوروی، بسیاری از ناسیونالیست‌های روسی در روسیه و کریمه آرزوی بازگشت شبه جزیره را داشتند.
بعد از الحاق کریمه به روسیه در سال ۲۰۱۴، بندر «سواستوپل» در منطقه دونباس در شبه جزیره کریمه تنها بندر اصلی روسیه برای دسترسی به آب‌های گرم است.
تجارت: روسیه برای مدت طولانی بزرگ‌ترین شریک تجاری اوکراین بود، اگرچه این پیوند در سالهای اخیر به‌طور چشمگیری از بین رفته است. در نهایت چین در تجارت با اوکراین از روسیه پیشی گرفت. قبل از حمله به کریمه، روسیه امیدوار بود که اوکراین را به بازار واحد خود، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، که امروز شامل ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان است، بکشاند.
انرژی: مسکو برای چندین دهه به خطوط لوله اوکراین برای پمپاژ گاز خود به مشتریان در اروپای مرکزی و شرقی متکی بود و سالانه میلیاردها دلار هزینه ترانزیت به کیف پرداخت می‌کرد. جریان گاز روسیه از طریق اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۳ با وجود خصومت بین دو کشور ادامه یافت، اما حجم آن کاهش یافت و خطوط لوله همچنان در خطر جدی قرار داشت.
نفوذ سیاسی: روسیه مشتاق حفظ نفوذ سیاسی خود در اوکراین و در سراسر اتحاد جماهیر شوروی سابق است، به ویژه پس از اینکه ویکتور یانوکوویچ، نامزد مورد نظرش برای ریاست جمهوری اوکراین در سال ۲۰۰۴، به عنوان بخشی از جنبش مردمی انقلاب نارنجی، به یک رقیب اصلاح طلب شکست خورد. این شوک به منافع روسیه در اوکراین پس از شکست انتخاباتی مشابه برای کرملین در گرجستان در سال ۲۰۰۳، معروف به انقلاب گل سرخ، و به دنبال آن انقلاب لاله‌ها در قرقیزستان در سال ۲۰۰۵ رخ داد.
چه چیزی باعث تحرکات روسیه در کریمه و دونباس در سال ۲۰۱۴ شد؟
روابط اوکراین با اتحادیه اروپا بود که تن ها را با روسیه در سالهای ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ به اوج رساند. در اواخر سال ۲۰۱۳، رییس جمهور یانوکوویچ، تحت فشار حامیان خود در مسکو، برنامه‌های رسمی برای روابط اقتصادی نزدیک با اتحادیه اروپا را کنار گذاشت. روسیه در همان زمان به اوکراین برای پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا EAEU که هنوز شکل نگرفته بود فشار می‌آورد. بسیاری از اوکراینی‌ها تصمیم یانوکوویچ را خیانت یک دولت عمیقا فاسد و بی‌کفایت می‌دانستند و این تصمیم اعتراض‌های سراسری موسوم به یورومیدان را برانگیخت.
پوتین غوغای متعاقب یورومیدان را که یانوکوویچ را مجبور به کناره‌گیری از قدرت کرد، به عنوان یک کودتای فاشیستی مورد حمایت غرب توصیف کرد که اکثریت قومی روس در کریمه را به خطر می‌اندازد. بنابراین پوتین دستور حمله مخفیانه به کریمه را داد که بعدا آن را به عنوان یک عملیات نجات توجیه کرد.. پوتین در مارس ۲۰۱۴ در سخنرانی رسمی الحاق کریمه گفت: هر چیزی حدی دارد و شرکای غربی ما از مرز عبور کرده‌اند.
چرا روسیه در سال ۲۰۲۲ تهاجم تمام عیار به اوکراین را آغاز کرد؟
برخی از تحلیلگران غربی، تهاجم روسیه در سال ۲۰۲۲ را نقطه اوج خشم فزاینده کرملین نسبت به گسترش ناتو پس از جنگ سرد به حوزه نفوذ شوروی سابق می‌دانند. رهبران روسیه، از جمله پوتین، ادعا کرده‌اند که ایالات متحده و ناتو بارها تعهداتی که در اوایل دهه ۱۹۹۰ مبنی بر عدم گسترش ناتو به بلوک شوروی سابق را داده بودند، نقض کرده‌اند.
در هفته‌های منتهی به نشست سران ناتو در سال ۲۰۰۸، ولادیمیر پوتین، به رییس‌جمهور آمریکا و دیپلمات‌های آمریکایی هشدار داد که اقدامات برای وارد کردن اوکراین به ناتو «اقدامی خصمانه علیه روسیه خواهد بود».
چند ماه بعد، روسیه وارد جنگ با گرجستان شد و ظاهرا تمایل پوتین را برای استفاده از زور برای تامین منافع کشورش نشان داد.
با وجود اینکه اوکراین به عنوان غیرعضو در ناتو باقی ماند، اما روابط خود با ناتو را در سالهای منتهی به تهاجم سال ۲۰۲۲ افزایش داد. اوکراین مانورهای نظامی سالانه را با این ائتلاف برگزار کرد و در سال ۲۰۲۰ به یکی از شش شریک فرصت‌های پیشرفته تبدیل شد که موقعیت ویژه‌ای برای نزدیک‌ترین متحدان غیرعضو ناتو به حساب می‌آید. علاوه بر این، کیف هدف خود را برای عضویت کامل در ناتو چندین بار به صورت غیر مستقیم، مطرح کرد.
روسیه در هفته‌های منتهی به تهاجم، چندین درخواست امنیتی مهم به ایالات متحده و ناتو مطرح کرد، از جمله اینکه آنها از گسترش ناتو و سلاح‌های هسته‌ای ایالات متحده در اروپا جلوگیری کنند. رهبران ائتلاف پاسخ دادند که در به روی دیپلماسی باز است، اما تمایلی به بحث درباره بستن درهای ناتو به روی اعضای جدید ندارند.
همچنین یک عامل دیگر محرک پوتین ترس او از این بود که اوکراین به یک دموکراسی مدرن و غربی تبدیل شود که به ناگزیر رژیم استبدادی او در روسیه را تضعیف می‌کند و امیدهای او را برای بازسازی یک حوزه تحت رهبری روسیه از بین میبرد.
اهداف روسیه در اوکراین چیست؟
جرارد تول؛ استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه ویرجینیا، معتقد است: هدف پوتین همیشه این بود که روسیه را به موقعیت یک قدرت بزرگ در شمال اوراسیا بازگرداند. هدف نهایی بازآفرینی اتحاد جماهیر شوروی نبود، بلکه بزرگ کردن دوباره روسیه بود.
روسیه با تصرف کریمه در سال ۲۰۱۴، کنترل خود را بر یک پایگاه استراتژیک در دریای سیاه مستحکم کرد و با حضور نظامی بزرگتر و پیچیده‌تر در آن‌جا، می‌تواند قدرت را در اعماق دریای مدیترانه، خاورمیانه، و شمال آفریقا، جایی که به طور سنتی نفوذ محدودی داشته، ایجاد کند.
همچنین، برخی از تحلیلگران استدلال می کنند که قدرت‌های غربی در پاسخ به الحاق کریمه به روسیه که به گفته آنها تنها تمایل پوتین برای استفاده از نیروی نظامی در تعقیب اهداف سیاست خارجی خود را افزایش داد، نتوانستند هزینه‌های قابل توجهی را به روسیه تحمیل کنند.
سرانجام، روسیه ده‌ها هزار سرباز را در امتداد مرز با اوکراین و سپس در بلاروس جمع آوری کرد. در فوریه ۲۰۲۲، پوتین دستور یک تهاجم تمام عیار را صادر و با عبور نیروهایی متشکل از دویست هزار سرباز از جنوب (کریمه)، شرق (روسیه) و شمال (بلاروس) به خاک اوکراین در تلاش برای تصرف شهرهای بزرگ، از جمله کیف، و عزل دولت اوکراین، برآمد و اعلام کرد هدف کلی روسیه «نازی زدایی» و «نظامی زدایی» اوکراین است.
با این حال، در هفته‌های اولیه تهاجم، نیروهای روس با مقاومت سرسختانه‌ای از سوی اوکراین مواجه شدند که موفق شدند ارتش روسیه را در بسیاری از مناطق، از جمله در کیف، متوقف کنند. بسیاری از تحلیلگران دفاعی می‌گویند که نیروهای روسیه از روحیه ضعیف، تدارکات ضعیف و یک استراتژی نظامی غیرمدرن که فرض می‌کرد اوکراین به سرعت و به راحتی سقوط می‌کند، برخوردار بودند.
در آگوست ۲۰۲۲، اوکراین یک ضد حمله بزرگ را علیه نیروهای روسیه آغاز کرد و هزاران مایل مربع از اراضی را در مناطق خارکف و خرسون بازپس گرفت. این کمپین‌ها یک شکست خیره کننده برای روسیه بود. در بحبوحه عقب نشینی روسیه، پوتین دستور بسیج حدود سیصد هزار سرباز دیگر را صادر کرد، چهار منطقه دیگر اوکراین را به طور غیرقانونی ضمیمه کرد و تهدید کرد که از سلاح هسته‌ای برای دفاع از «تمامیت ارضی» روسیه استفاده خواهد کرد.
نبرد در ماه‌های بعدی در امتداد جبهه‌های مختلف در دونباس متمرکز شد و روسیه تاکتیک جدیدی را برای هدف قرار دادن زیرساخت‌های غیرنظامی در چندین شهر دوردست اوکراین، از جمله کیف، با حملات موشکی و پهپادی اتخاذ کرد. در سال اول جنگ، مقامات غربی تخمین زدند که بیش از صد هزار اوکراینی کشته یا زخمی شده‌اند، در حالی که تلفات روسیه احتمالا حتی بیشتر از این رقم بوده است. در همین حال، حدود هشت میلیون پناهنده از اوکراین گریخته بودند و میلیون‌ها نفر دیگر در داخل کشور آواره شدند. سپس، متحدان غربی اوکراین متعهد شدند که کمک‌های نظامی پیچیده‌تری از جمله تانک ارسال کنند.
فرجام سخن
اکثر تحلیلگران امنیتی شانس کمی را برای دیپلماسی در ماه‌های آینده در نظر گرفته‌اند، چراکه هر دو طرف انگیزه‌های قوی برای ادامه مبارزه دارند.
اما واقعیت اصلی آن است که این چنگ همچنان ادامه دارد و هنوز وضعیت کلی آن برای آینده مشخص نیست، روسیه از تمام توان خود برای تحمیل خواسته های خود بهره میبرد و اوکراین تا امروز با کمک متحران و حامیان غربی خود به ویژه آمریکا توانسته اهداف کلی و اصلی روسیه را به چالش بکشاند.
با وجود همه موارد مطرح شده، جنگ اوکراین در روزهای اخیر وارد سومین سال خود شده است و بی شک فرجام آن نقش مهمی در شکل‌گیری نظم امنیتی اروپا در آینده دارد، بسیاری معتقداند که پوتین منتظر نتایج انتخابات ۲۰۲۴ آمریکا است که غیر منطقی به نظر نمی‌رسد و باید دید وزن تلاش‌های روسیه و مقاومت اوکراین با حمایت متحدان در نهایت به سود کدام طرف سنگینی می‌کند.
